Tırışkadan İşler Olgusu Üzerine

 

Tırışkadan İşler Olgusu Üzerine

Çalışma Üzerine Bir Atıp Tutma

David Graeber

Çeviren: Lugburz

 

1930 yılında John Maynard Keynes, yüzyılın sonuna gelindiğinde teknolojinin İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkelerin çalışma saatlerinin haftada 15 saat olmasını sağlayacak kadar ilerlemiş olacağını öngörmüştü. Haklı olduğuna inanmak için her türlü neden var. Teknolojik açıdan bunu yapabilecek durumdayız. Ama yine de bu gerçekleşmedi. Bunun yerine teknoloji, hepimizi daha fazla çalıştırmanın yollarını bulmak için kullanıldı. Bunu başarabilmek için, aslında anlamsız olan işlerin yaratılması gerekti. Özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika'da çok sayıda insan tüm çalışma hayatlarını, aslında yapılmasına gerek olmadığına içten içe inandıkları işleri yaparak geçiriyor. Bu durumun yarattığı ahlaki ve manevi hasar çok derin. Kolektif ruhumuzda bir yara izi gibi. Ancak neredeyse hiç kimse bunun hakkında konuşmuyor.

 

Keynes'in vaat ettiği -60'larda hala heyecanla beklenen- ütopya neden hiçbir zaman gerçekleşmedi? Bugünün standart söylemi, tüketimdeki muazzam artışı hesaba katmadığı yönünde. Daha az çalışma saati ile daha fazla oyuncak ve zevk arasında bir seçim yapmak durumunda kaldığımızda, toplu bir şekilde ikincisini seçtik. Bu güzel bir ahlaki masal sunuyor, ancak bir anlık düşünme bile bunun gerçekten doğru olamayacağını gösteriyor. Evet, 20'li yıllardan bu yana sonsuz çeşitlilikte yeni iş ve endüstrinin yaratılmasına tanık olduk, ancak bunların çok azının suşi, iPhone veya süslü spor ayakkabı üretimi ve dağıtımı ile ilgisi var.

 

Peki bu yeni işler tam olarak nedir? ABD'de 1910 ve 2000 yılları arasındaki istihdamı karşılaştıran yakın tarihli bir rapor bize net bir tablo sunuyor (ve bu tablonun Birleşik Krallık'ta da hemen hemen aynen geçerli olduğunu not ediyorum). Geçen yüzyıl boyunca, ev hizmetlerinde, sanayide ve tarım sektöründe çalışan işçilerin sayısı dramatik bir şekilde düşmüştür. Aynı zamanda, 'profesyonel, idari, büro, satış ve hizmet çalışanları' üç kat artarak 'toplam istihdamın dörtte birinden dörtte üçüne' yükselmiştir. Başka bir deyişle, üretken işler, tıpkı tahmin edildiği gibi, büyük ölçüde otomatikleşmiştir (Hindistan ve Çin'deki emekçi kitleler de dahil olmak üzere küresel olarak endüstriyel işçileri saysanız bile, bu işçiler dünya nüfusunun eskiden olduğu kadar büyük bir yüzdesini oluşturmamaktadır).

 

Ancak, dünya nüfusunun kendi projelerinin, zevklerinin, vizyonlarının ve fikirlerinin peşinden gidebilmesi için çalışma saatlerinin büyük ölçüde azaltılmasına olanak sağlamak yerine, finansal hizmetler veya tele-pazarlama gibi yepyeni sektörlerin yaratılmasına veya şirket hukuku, akademik ve tıbbi yönetim, insan kaynakları ve halkla ilişkiler gibi sektörlerin benzeri görülmemiş bir şekilde genişlemesine kadar 'hizmet' sektörünün değil, idari sektörün bile balonlaştığını gördük. Ve bu rakamlar, işi bu sektörlere idari, teknik ya da güvenlik desteği sağlamak olan tüm insanları ya da sadece diğer herkes zamanının çoğunu diğer sektörlerde çalışarak geçirdiği için var olan bir dizi yan sektörü (köpek yıkayıcıları, tüm gece pizza dağıtımı) yansıtmıyor bile.

 

Ben bunlara 'tırışkadan işler' demeyi öneriyorum.

 

Sanki birileri sırf hepimiz çalışalım diye anlamsız işler uyduruyor. Ve işte gizem tam da burada yatıyor. Kapitalizmde olmaması gereken şey tam olarak budur. Elbette, istihdamın hem bir hak hem de kutsal bir görev olarak görüldüğü Sovyetler Birliği gibi eski verimsiz sosyalist devletlerde, sistem gerektiği kadar iş yaratıyordu (bu yüzden Sovyet mağazalarında bir parça et satmak için üç tezgahtar gerekiyordu). Ancak, piyasa rekabetinin çözmesi gereken sorun tam da bu türden bir sorundur. En azından ekonomi teorisine göre, kar amacı güden bir firmanın yapacağı son şey, aslında çalıştırmaya ihtiyaç duymadığı işçilere para ödemektir. Yine de, bir yolunu bulup, bu oluyor.

 

Şirketler acımasızca küçülmeye gitse de, işten çıkarmalar ve hızlandırmalar her zaman bir şeyleri gerçekten yapan, taşıyan, tamir eden ve bakımını yapan insan sınıfına denk geliyor; kimsenin tam olarak açıklayamadığı garip bir simya yoluyla, maaşlı kağıt iticilerinin sayısı nihayetinde artıyor gibi görünüyor ve giderek daha fazla çalışan kendilerini, aslında Sovyet işçilerinden farklı olarak, kağıt üzerinde haftada 40 hatta 50 saat çalışırken, zamanlarının geri kalanını motivasyon seminerleri düzenleyerek veya katılarak, facebook profillerini güncelleyerek ya da TV box-setlerini indirerek geçirdikleri için Keynes'in öngördüğü gibi fiilen 15 saat çalışırken buluyor.

 

Cevap açıkça ekonomik değildir: ahlaki ve politiktir. Yönetici sınıf, serbest zamanları olan mutlu ve üretken bir nüfusun ölümcül bir tehlike olduğunu anlamıştır (60'larda buna yaklaşılmaya başlandığında neler olmaya başladığını düşünün). Öte yandan, çalışmanın başlı başına ahlaki bir değer olduğu ve uyanık oldukları saatlerin çoğunda kendilerini bir tür yoğun çalışma disiplinine teslim etmek istemeyen herkesin hiçbir şeyi hak etmediği fikri onlar için olağanüstü kullanışlıdır.

 

Bir keresinde, İngiliz akademi bölümlerindeki idari sorumlulukların görünüşte sonsuz büyümesini düşünürken, olası bir cehennem vizyonu bulmuştum. Cehennem, zamanlarının çoğunu sevmedikleri ve özellikle iyi olmadıkları bir görev üzerinde çalışarak geçiren bireyler topluluğudur. Diyelim ki mükemmel bir marangoz oldukları için işe alındılar ve sonra zamanlarının büyük bir kısmını balık kızartarak geçirmeleri beklendiğini keşfettiler. Bu görevin gerçekten yapılması da gerekmiyor - en azından kızartılması gereken balık sayısı çok sınırlı. Ancak her nasılsa hepsi, bazı iş arkadaşlarının balık kızartma sorumluluğunda kendilerine düşen payı yerine getirmeyip marangozluk yapmaya daha fazla zaman ayırdığı düşüncesine öylesine içerler ki, çok geçmeden atölyenin her yerinde işe yaramaz, kötü pişmiş balık yığınları birikmeye başlar ve herkesin tek yaptığı da bu olur. Bence bu aslında kendi ekonomimizin ahlaki dinamiklerinin oldukça doğru bir tanımı.

 

Şimdi, böyle bir argümanın hemen itirazlarla karşılaşacağının farkındayım: 'Siz kim oluyorsunuz da hangi işlerin gerçekten “gerekli” olduğunu söylüyorsunuz? Hem gerekli olan nedir ki? Sen bir antropoloji profesörüsün, buna ne “ihtiyaç” var?' (Ve gerçekten de pek çok magazin okuyucusu benim işimin varlığını savurgan toplumsal harcamaların tarifi olarak görecektir). Bir açıdan bakıldığında bu kesinlikle doğru. Toplumsal değerin objektif bir ölçüsü olamaz.

 

Dünyaya anlamlı bir katkıda bulunduğuna inanan birine, aslında öyle olmadığını söylemeye cüret edemem. Peki ya işlerinin anlamsız olduğuna kendileri de ikna olan insanlar ne olacak? Kısa bir süre önce, 12 yaşımdan beri görmediğim bir okul arkadaşımla yeniden görüştüm. Aradan geçen sürede önce şair, sonra da bir indie rock grubunun solisti olduğunu öğrenince çok şaşırdım. Radyoda bazı şarkılarını dinlemiştim ama şarkıcının gerçekten tanıdığım biri olduğunu bilmiyordum. Belli ki zeki ve yenilikçiydi ve çalışmaları tartışmasız bir şekilde dünyanın dört bir yanındaki insanların hayatlarını aydınlatmış ve iyileştirmişti. Ancak birkaç başarısız albümün ardından sözleşmesini kaybetmiş, borçları ve yeni doğan kızıyla boğuşurken, kendi deyimiyle 'pek çok hedefsiz insanın varsayılan tercihi olan hukuk fakültesini' seçmişti. Şimdi New York'un önde gelen firmalarından birinde çalışan bir şirket avukatı. İşinin tamamen anlamsız olduğunu, dünyaya hiçbir katkıda bulunmadığını ve kendi tahminine göre aslında var olmaması gerektiğini kabul eden ilk kişiydi.

 

Burada sorulabilecek pek çok soru var: Yetenekli şair-müzisyenler için son derece sınırlı bir talep yaratırken, şirket hukuku uzmanları için sonsuz bir talep yaratıyor gibi görünen toplumumuz hakkında ne söylenebilir? (Cevap: nüfusun %1'i harcanabilir servetin çoğunu kontrol ediyorsa, 'piyasa' dediğimiz şey onların yararlı ya da önemli olduğunu düşündükleri şeyleri yansıtır, başkalarını değil). Fakat daha da ötesi, bu işlerde çalışan çoğu insanın nihayetinde bunun farkında olduğunu gösteriyor. Aslında, yaptıkları işin saçmalık olduğunu düşünmeyen bir şirket avukatıyla tanıştığımdan emin değilim. Aynı şey yukarıda özetlenen neredeyse tüm yeni sektörler için de geçerli. Bir partide karşılaştığınızda ilginç sayılabilecek bir iş yaptığınızı itiraf ettiğinizde (örneğin bir antropolog), iş kollarını tartışmaktan bile tamamen kaçınmak isteyecek maaşlı profesyonellerden oluşan bir sınıf var (biri ya da diğeri?). Onlara birkaç içki verdiğinizde, işlerinin gerçekten ne kadar anlamsız ve aptalca olduğu konusunda tirat atmaya başlayacaklardır.

 

Burada derin bir psikolojik şiddet söz konusudur. Bir kişi içten içe işinin var olmaması gerektiğini hissederken nasıl olur da emeğin onurundan söz etmeye başlayabilir? Bu nasıl derin bir öfke ve kızgınlık duygusu yaratmaz? Yine de toplumumuzun kendine özgü dehası, yöneticilerinin, balık kızartıcıları örneğinde olduğu gibi, bu öfkenin tam da gerçekten anlamlı bir iş yapanlara karşı yöneltilmesini sağlamanın bir yolunu bulmuş olmalarıdır. Örneğin: toplumumuzda, bir kişinin yaptığı iş diğer insanlara ne kadar fayda sağlıyorsa, bunun karşılığında o kadar az ücret alacağına dair genel bir kural var gibi görünüyor. Yine objektif bir ölçü bulmak zor, ancak bir fikir edinmenin kolay bir yolu şu soruyu sormaktır: tüm bu insanların sınıfı ortadan kalkarsa ne olur? Hemşireler, çöp toplayıcıları ya da tamirciler hakkında ne derseniz deyin, bunların bir anda ortadan kaybolması halinde sonuçların ani ve felaket olacağı aşikardır. Öğretmenlerin ya da liman işçilerinin olmadığı bir dünyanın başı kısa sürede belaya girerdi ve hatta bilim kurgu yazarlarının ya da ska müzisyenlerinin olmadığı bir dünyanın daha kötü bir yer olacağı açıktır. Tüm özel sermaye CEO'ları, lobiciler, halkla ilişkiler araştırmacıları, aktüerler, tele-pazarlamacılar, icra memurları ya da hukuk danışmanlarının benzer şekilde ortadan kaybolması halinde insanlığın nasıl bir acı çekeceği ise tam olarak belli değil. (Pek çok kişi bu durumun belirgin bir şekilde iyileşebileceğinden şüphelenmektedir.) Yine de iyi lanse edilen bir avuç istisna (doktorlar) dışında, kural şaşırtıcı bir şekilde geçerliliğini korumaktadır.

 

Daha da sapkın olanı, işlerin böyle olması gerektiğine dair geniş bir algı var gibi görünüyor. Bu, sağ popülizmin gizli güçlerinden biridir. Magazin gazeteleri, sözleşme anlaşmazlıkları sırasında Londra'yı aksatan metro işçilerine karşı öfkeyi kamçıladığında bunu görebilirsiniz: metro işçilerinin Londra'yı aksatabilmesi, yaptıkları işin aslında gerekli olduğunu gösteriyor, ancak insanları rahatsız eden şey tam da bu gibi görünüyor. Cumhuriyetçilerin, sözde şişirilmiş maaşları ve sosyal hakları nedeniyle okul öğretmenlerine ya da otomobil işçilerine karşı (ve önemli ölçüde, gerçekte sorunlara neden olan okul yöneticilerine ya da otomobil endüstrisi yöneticilerine karşı değil) öfkeyi harekete geçirmede kayda değer bir başarı elde ettiği ABD'de bu durum daha da nettir. Adeta onlara “ama siz çocuklara öğretmenlik yapıyorsunuz! Ya da araba üretiyorsunuz! Gerçek işleriniz var! Ve üstüne üstlük bir de orta sınıf emeklilik ve sağlık hizmeti bekleme cüretini gösteriyorsunuz?” deniyor.

 

Eğer birileri finansal sermayenin gücünü korumak için mükemmel şekilde uygun bir çalışma rejimi tasarlamış olsaydı, bundan daha iyi bir işi nasıl yapabileceklerini görmek zor. Gerçek, üretken işçiler acımasızca sıkıştırılıyor ve sömürülüyor. Geriye kalanlar, evrensel olarak nefret edilen işsizlerin terörize edilmiş bir tabakası ile temelde hiçbir şey yapmamaları için para ödenen, egemen sınıfın (yöneticiler, idareciler vb.) ve özellikle de onun finansal avatarlarının bakış açıları ve duyarlılıklarıyla özdeşleşmelerini sağlamak için tasarlanmış pozisyonlarda bulunan ama aynı zamanda yaptıkları işin açık ve inkar edilemez bir toplumsal değeri olan herkese karşı kaynayan bir kızgınlığı besleyen daha geniş bir tabaka arasında bölünmüştür. Açıkçası, sistem hiçbir zaman bilinçli olarak tasarlanmadı. Neredeyse bir asırlık deneme yanılma sürecinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak teknolojik kapasitelerimize rağmen neden hepimizin günde 3-4 saat çalışmadığının tek açıklaması bu.