Çalışmanın Gerileyişi ve Çöküşü

 

Çalışmanın Gerileyişi ve Çöküşü

Raoul Vaneigem

Çeviren: Lugburz

 

Bu yazı Raoul Vaneighem'in The Revolution of Everday Life kitabındaki aynı isimli bölümün çevirisidir.

İş ve üretkenliği birbirine karıştıran bir endüstriyel toplumda, üretme zorunluluğu her zaman yaratma arzusunun düşmanı olmuştur. Her sabah altıda uykudan kaldırılan, banliyö trenlerinde sarsılan, makinelerin gürültüsüyle sağırlaşan, anlamsız sesler ve jestlerle ağartılan ve buharlaştırılan, istatistiksel kontrollerle kurutulan ve günün sonunda tren istasyonlarının giriş salonlarına, hafta içi cehennemine ve hafta sonlarının boş cennetine giden, kalabalığın yorgunluk ve can sıkıntısı içinde bir araya geldiği o katedrallere atılan bir varlıkta hangi insanlık kıvılcımı, olası bir yaratıcılık canlı kalabilir? Ergenlikten emekliliğe kadar her 24 saatlik döngü, cama isabet eden kurşunlar gibi aynı yıkıcı bombardımanı tekrarlar: mekanik tekrar, para için harcanan zaman, patronlara boyun eğme, can sıkıntısı, yorgunluk. Gençliğin enerjisinin katledilmesinden yaşlılığın açık yarasına kadar, yaşam zorla çalıştırmanın darbeleri altında her yönden çatırdıyor. Daha önce hiçbir uygarlık yaşamı bu denli hor görmemişti; daha önce hiçbir kuşak, aşağılanma içinde boğulurken, yaşama karşı böylesine bir öfke duymamıştı. Makineleşmiş iş mezbahalarında yavaş yavaş öldürülen insanlar aynı zamanda tartışıyor, şarkı söylüyor, içiyor, dans ediyor, sevişiyor, sokakları tutuyor, eline silah alıyor ve yeni bir şiir icat ediyor. Şimdiden zorla çalıştırmaya karşı bir cephe oluşuyor; reddetme jestleri geleceğin bilincini şekillendiriyor. Kapitalizmin ve Sovyet ekonomisinin seçtiği koşullarda üretkenlik için yapılan her çağrı köleliğe yapılan bir çağrıdır.

 

Üretimin gerekliliği o kadar kolay kanıtlanır ki, herhangi bir endüstriyalizm filozofu bu konuda on kitap çıkarabilir. Ne yazık ki bu neo-iktisatçı düşünürler için bu kanıtlar on dokuzuncu yüzyıla, işçi sınıfının içinde bulunduğu sefaletin çalışma hakkını, katledilmek üzere olan mahkumlar tarafından zamanın şafağında talep edilen köle olma hakkının muadili haline getirdiği bir döneme aittir. Her şeyden önce bu bir hayatta kalma, fiziksel olarak yok olmama meselesiydi. Üretimin zorunlulukları hayatta kalmanın zorunluluklarıdır; artık insanlar sadece hayatta kalmak değil, yaşamak istiyorlar.

 

Tripalium bir işkence aletidir. Emek 'acı çekmek' demektir. 'Travail' ve 'labour' kelimelerinin kökenini unutmak akılsızlık olur. En azından soylular kendi saygınlıklarını ve kölelerini damgalayan onursuzluğu asla unutmadılar. Aristokratların çalışmayı küçümsemesi, efendilerin egemen sınıfları küçümsemesini yansıtıyordu; çalışma, anlaşılmaz nedenlerle aşağı olmalarını buyuran ilahi buyruk tarafından sonsuza dek mahkûm edildikleri kefaretti. Çalışma, yoksulluğun cezası olarak Takdir-i İlahi'nin yaptırımları arasındaki yerini aldı ve gelecekteki bir kurtuluşun aracı olduğu için böyle bir ceza zevk niteliğine bürünebilirdi. Temelde, çalışma boyun eğmekten daha az önemliydi.

 

Burjuvazi hükmetmez, sömürür. Efendi olmaya ihtiyacı yoktur, kullanmayı tercih eder. Neden kimse üretkenlik ilkesinin feodal otorite ilkesinin yerini aldığını görmedi? Neden kimse anlamak istemedi?

 

Çalışmak insanlık durumunu iyileştirdiği ve yoksulları en azından yanılsamada ebedi lanetten kurtardığı için mi? Kuşkusuz, ancak bugün daha mutlu yarınlar havucu, öteki dünyada kurtuluş havucunun yerini sorunsuzca almış gibi görünüyor. Her iki durumda da şimdiki zaman her zaman baskının topuğu altındadır.

 

Doğayı dönüştürdüğü için mi? Evet, ama tekniklerin enflasyonunun yaşamın kullanım değerinin deflasyonunu gizlediği bir dünyada, kâr ve zarar terimleriyle düzenlenmiş bir doğayla ne yapabilirim? Ayrıca, tıpkı cinsel eylemin üremeye yönelik olmayıp kazara çocuk yapması gibi, örgütlü emek de kıtaların yüzeyini bir amaç değil, bir yan ürün olarak dönüştürür. Dünyayı dönüştürmek için çalışmak mı? Bana başka bir şey söyle. Dünya, zorla çalıştırmanın varlığının öngördüğü yönde dönüştürülüyor; bu yüzden de bu kadar kötü bir şekilde dönüştürülüyor.

 

Belki de insan kendini zorunlu çalışmasında gerçekleştirmektedir? On dokuzuncu yüzyılda çalışma kavramı, yaratıcılık kavramının bir kalıntısını muhafaza ediyordu. Zola, işçilerin küçük şaheserlerini mükemmelleştirmek için yarıştıkları bir çivi çakma yarışmasını anlatır. Zanaat aşkı ve zaten boğulmuş olan yaratıcılığın canlılığı, insanın, içine bir tür zevk karışmamış olsaydı kimsenin dayanamayacağı on ya da on beş saate katlanmasına tartışılmaz bir şekilde yardımcı olmuştur. Zanaat anlayışının hayatta kalması, her işçinin fabrika cehenneminde güvencesiz bir rahatlık bulmasına izin verdi. Ancak Taylorizm, arkaik kapitalizm tarafından özenle beslenen bir zihniyete ölüm darbesini indirdi. Taşıma bandından yaratıcılığın karikatürünü bile beklemek boşunadır. Günümüzde hırs ve işini iyi yapma aşkı, yenilginin ve en akılsız teslimiyetin silinmez izidir. İşte bu yüzden, boyun eğmenin talep edildiği her yerde, toplama kamplarının Arbeit Macht Frei'ından Henry Ford ve Mao Tse-tung'un vaazlarına kadar eski ideolojik zırvalar boy gösteriyor.

 

Peki cebri emeğin işlevi nedir? Efendi ve Tanrı tarafından ortaklaşa kullanılan iktidar miti, zorlayıcı gücünü feodal sistemin birliğinden alıyordu. Üniter miti yok eden burjuvazinin iktidarı, kriz bayrağı altında, ayrı ayrı ya da birlikte mitin etkinliğinin bir kısmına asla ulaşamayacak olan ideolojilerin saltanatını başlattı. Üretken emeğin diktatörlüğü gedikten içeri girdi. Görevi, insanların çoğunluğunu fiziksel olarak zayıflatmak, onları tüm yalan tarihinin en az hamile, en az erkeksi, en bunak ideolojilerine açık hale getirmek için toplu olarak hadım etmek ve sersemletmektir.

 

On dokuzuncu yüzyılın başında proletaryanın çoğu fiziksel olarak zayıflatılmış, atölye işkencesiyle sistematik olarak kırılmıştı. İsyanlar zanaatkârlardan, ayrıcalıklı ya da işsiz gruplardan geliyordu, on beş saatlik çalışmayla paramparça olmuş işçilerden değil. Çalışma süresinin kısaltılmasının tam da tüketim toplumunun ürettiği muhteşem ideolojik çeşitliliğin genç burjuvazi tarafından yıkılan feodal mitlerin yerini almaya başladığı döneme denk gelmesi rahatsız edici değil mi? (İnsanlar gerçekten de bir buzdolabı, bir araba, bir televizyon seti için çalıştılar. Üretimin 'gerekliliğinin' onlara 'sunduğu' pasifliği ve boş zamanı tüketmeye 'davet edildikleri' için birçoğu hala çalışıyor).

 

1938'de yayınlanan istatistikler, o zamanlar mevcut olan en modern teknolojinin kullanılmasının gerekli çalışma süresini günde üç saate indireceğini gösteriyordu. Yedi saatlik çalışma süremizden çok uzakta olmamız bir yana, bugün taksitle satılan mutluluğu vaat ederek işçi nesillerini yıprattıktan sonra, burjuvazi (ve onun Sovyetlerdeki muadili) insanın atölye dışındaki yok oluşunun peşine düşmüştür. Yarın, beş saatlik zorunlu yıpranma ve aşınma sürelerini, herhangi bir şey yaratmanın imkansızlığıyla doldurabildikleri kadar hızlı büyüyecek bir 'yaratıcılık' süresiyle süsleyecekler (meşhur 'boş zaman patlaması').

 

Oldukça doğru bir şekilde yazılmıştır: “Çin devasa ekonomik sorunlarla karşı karşıya; onun için verimlilik bir ölüm kalım meselesi.” Kimse bunu inkar etmeyi aklından bile geçirmez. Bana göre önemli olan ekonomik zorunluluklar değil, bunlara yanıt verme biçimidir. 1917'deki Kızıl Ordu yeni bir tür örgütlenmeydi. 1960'taki Kızıl Ordu ise kapitalist ülkelerde bulunan türden bir ordudur. Koşullar, etkinliğinin devrimci bir milis potansiyelinin çok altında olduğunu göstermiştir. Aynı şekilde, planlı Çin ekonomisi, federe grupların çalışmalarını otonom olarak organize etmelerine izin vermeyi reddederek, kendisini sosyalizm adı verilen kapitalizmin mükemmelleştirilmiş biçiminin bir başka örneği olmaya mahkûm etmektedir. İlkel halkların çalışma biçimlerini, oyunun ve yaratıcılığın önemini, modern teknolojinin uygulanmasının yüz kat daha verimli hale getireceği yöntemlerle elde edilen inanılmaz verimi inceleme zahmetine katlanan oldu mu? Belli ki hayır. Üretkenlik için yapılan her çağrı yukarıdan gelir. Ancak yalnızca yaratıcılık kendiliğinden zenginliktir. Dolu dolu bir yaşam 'üretkenlikten' beklenemez, ekonomik ihtiyaçlara coşkulu bir kolektif yanıt üretecek olan da 'üretkenlik' değildir. Ancak Küba'dan Çin'e çalışma kültünün nasıl onurlandırıldığını ve Guizot'nun erdemli sayfalarının bir 1 Mayıs konuşmasında ne kadar iyi ses getireceğini bildiğimizde ne söyleyebiliriz?

 

Otomasyon ve sibernetik, işçilerin mekanik köleler tarafından kitlesel olarak değiştirilmesinin habercisi olduğu ölçüde, zorla çalıştırmanın yalnızca düzeni korumak için gereken barbarca uygulamalara ait olduğu ortaya çıkmaktadır. Böylece iktidar, televizyonda yayınlanan diktalarının pasif bir şekilde özümsenmesi için gerekli olan yorgunluk dozunu üretmektedir. Bundan sonra hangi havuç için çalışmaya değer? Maç bitti; artık kaybedecek bir şey yok, bir yanılsama bile. İşin organizasyonu ve boş zamanın organizasyonu, işlevi itaatkar köpeklerin ırkını geliştirmek olan kısırlaştırıcı makasın bıçaklarıdır. Bir gün, otomasyon ve haftada on saat çalışma talep eden grevcilerin grev yapmak yerine fabrikalarda, ofislerde ve kültür merkezlerinde sevişmeyi seçtiklerini görecek miyiz? Sadece planlamacılar, yöneticiler, sendika patronları ve sosyologlar şaşıracak ve endişeleneceklerdir. Haksız da sayılmazlar; ne de olsa söz konusu olan kendi canları.